Akta sejmikowe województwa połockiego (XVI-XVIII wiek)

Numer projektu: 11H 20 0318 88

Źródło finansowania: Narodowy Program Rozwoju Humanistyki

Rodzaj projektu: Dziedzictwo narodowe

Kierownik: dr hab. Karol Łopatecki, prof. UwB,

Wysokość finansowania: 1 215 297 zł

Rozpoczęcie: 1 III 2022

Projekt zatytułowany „Akta sejmikowe województwa połockiego (XVI-XVIII wiek)” kierowany przez dr. hab. Karola Łopateckiego, prof. UwB, ma na celu krytyczną edycję materiałów źródłowych będących efektem funkcjonowania peryferyjnego sejmiku Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ramy chronologiczne obejmują całe stulecie XVI, gdyż przed reformą administracyjną w roku 1566 na tych ziemiach funkcjonował sejm, stanowiący kontynuację działalności ustrojowej księstwa połockiego. Sejmik połocki w obrębie Rzeczpospolitej funkcjonował aż do 1793 r., kiedy znany jest ostatni zjazd szlachty tego województwa.

Na sejmiku połockim wybierano dwóch posłów na sejm oraz dwóch deputatów do Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo miało także dwóch senatorów: wojewodę i kasztelana połockiego. Nawet po reformach z lat 1566-1569 obszar ten nadal zachowuje swoją specyfikę, co wynika z pogranicznego położenia z Carstwem Moskiewskim/Rosyjskim. Zderzenie różnych kultur, religii, grup etnicznych, form ustrojowych, ciągłe zagrożenie wojenne i oddziaływanie europejskich tras handlowych tworzyło unikalne środowisko, co uzewnętrznia się podczas obrad sejmików.

Są dwa najbardziej charakterystyczne rysy połockiego życia sejmikowego. Po pierwsze, po unii brzeskiej Połock był siedzibą arcybiskupstwa (unickiego), duchowny ten nie zasiadał jednak w senacie, ale był niemal zawsze obecny na sejmikach - odgrywając tam kluczową rolę. Po drugie, sejmik przez większość analizowanego czasu miał prawo wybierać wojewodę. Zgodnie z typologią zaproponowaną przez prof. Adama Lityńskiego (był jeden sejmik, ale o różnych funkcjach) istniały w tym województwie następujące sejmiki: przedsejmowy, przedkonwokacyjny, relacyjny, gromniczny (deputacki), elekcyjny, gospodarczy, pospolitego ruszenia, kapturowy. Wydane zostaną również uchwały zjazdów, które formalnie nie były sejmikami (lub ich identyfikacja jest niejednoznaczna), lecz prezentują kulturę polityczną szlachty połockiej.

Podstawową bazą źródłową są księgi grodzkie, w których dokonywane były oblaty akt sejmikowych. Niestety w odniesieniu do terenu Połocka ta dokumentacja została mocno przetrzebiona. Duży zbiór ksiąg przechowywany jest w Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (г. Мінск) w zespole 1734, gdzie przechowywanych jest 105 ksiąg grodzkich z lat 1660-1795, a odnośnie 2 poł. XVIII stulecia wartościowy jest zespół 2574 (księgi grodzkie uszackie).

Oprócz dokumentów stricte związanych z funkcjonowaniem sejmików połockich (lauda, instrukcje, uniwersały i legacje i listy królewskie, hetmańskie, senatorskie, skwitowania, asekuracje, protestacje, diariusze sejmikowe, wywody szlachectwa), edycja będzie zawierała też materiały uzupełniające, takie jak np. wzmianki w korespondencji prywatnej, wyimki z pamiętników i diariuszy. Ten typ źródeł uzupełniających w edycji dokumentów sejmikowych sprawdził się bowiem w wydawnictwie akt sejmikowych województw poznańskiego i kaliskiego, opracowanym przez prof. Michała Zwierzykowskiego.

W ramach projektu stworzony zostanie siedmioosobowy zespół naukowy. Aż trzy osoby wstępujące w projekcie są doktorantami UwB (jest to Andrej Radaman, Marta Kupczewska, Janusz Danieluk). Ważnym komponentem zespołu są badacze z Białorusi z dr. hab. Andrejem Matsukiem na czele. Efektem prac będzie dwutomowa edycja źródłowa. Planowane zakończenie projektu przewidywane jest na rok 2026.

Publikacje:

• Karol Łopatecki, Specyfika działalności sejmikowej województwa połockiego, „Miscellanea Historico-Iuridica” 21 (2022), 1, s. 117–152. Projekt dofinansowany przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki (Dziedzictwo narodowe), nr umowy 0318/NPRH9/H11/88/2022.
• Andrej Radaman, Miejsca obrad sejmików i zjazdów szlacheckich powiatu nowogródzkiego, „Miscellanea Historico-Iuridica” 21 (2022), 1, s. 75–116. Artykuł powstał w ramach programu realizowanego przez Ministerstwa Edukacji i Nauki pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”, nr projektu 11H 20 0318 88.
• Andrei Macuk, Браслаўскія соймікі ў 1750 – 1752 гг., „Przegląd Środkowo – Wschodni” 6 (2022), s. 9–30.
• Андрэй Уладзіміравіч Мацук, Функцыянаванне полацкіх соймікаў у сітуацыі баявых дзеянняў Паўночнай вайны ў 1708 – 1711 гг., [w:] Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі: VIII Міжнародная навукова-практычная канферэнцыя (Полацк, 1 – 2 лістапада г.), уклад. Т.У. Явіч, Полацк 2022, s. 203 – 212.

 Konferencje:

• Seminarium Lituanistyczne, IH PAN. Wykład 28 listopada 2022 r. Karol Łopatecki, Andrej Radaman, Protestacje jako ostatni etap stanowienia prawa w Rzeczypospolitej Obojga Narodów na przełomie XVI i XVII stulecia.
• Parlamentaryzm i elity parlamentarne w XVII wieku, II Kongres Badaczy Epoki Wazów i Królów Rodaków, Olsztyn 28-30 IX 2022. Referat: Marta Kupczewska, Parlamentarna aktywność drugiego ordynata Tomasza Zamoyskiego – wybrane problemy.